Medeni Hukukta Haklar

Medeni Hukukta haklar yönünden aşağıdaki gibi inceleme yapabiliriz.

Dayandıkları Hukuk Dalına Göre Haklar Nelerdir? 

Hakları dayandıkları hukuk dalına göre kamu hakları ve özel haklar olmak üzere ikiye ayırabiliriz.

Kamu Hakları Nelerdir?

Kamu hakları, kamu hukukundan kaynaklanan haklardır. Kişilerin, Devlet ve diğer kamu tüzel kişilerine karşı sahip oldukları haklardır. Kamu haklarının asıl kaynağı Anayasa’dır Vatandaşlık hakkı, seçme ve seçilme hakkı, sendika kurma hakkı, dilekçe ve bilgi edinme hakkı kamu haklarına örnek verilebilir.

Özel Haklar Nelerdir?

Özel hukuktan doğan haklardır. Özel hukuk temelde eşitlik ilkesine dayanmaktadır. Kişilik hakları, temel hak ve hürriyetler, mülkiyet hakkı özel haklara örnek verilebilir. Bazı özel hakların temel özel hukuka dayansa da Anayasa ile güvence altına alınmıştır.

İleri Sürülebileceği Çevre Bakımından Haklar Nelerdir?

İleri sürülebileceği çevre bakımından haklar mutlak haklar ve nispi haklar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Mutlak haklar, kanundan doğan ve hak sahibi tarafından hakkını ihlal eden herkese karşı ileri sürülebilen haklardır. Mutlak haklar sınırlı sayıda olup konusuna göre mallar ve kişiler üzerinde mutlak haklar olarak ikiye ayrılır.

Mallar üzerindeki mutlak haklar maddi mallar üzerindeki ve gayri maddi mallar üzerindeki haklar olarak ikiye ayrılır.

Elle tutulabilen ve gözle görülebilen şeyler maddi mallardır ve maddi mallara hukukta eşya denir. Eşya üzerindeki mutlak haklara ayni haklar denir. Ayni haklar sahibine eşya üzerinde doğrudan hakimiyet ve hakkını herkese karşı ileri sürebilme hakkını verir. Ayni haklar mülkiyet hakkı ve sınırlı ayni haklar olarak sınıflandırılabilir. Sınırlı ayni haklar rehin, taşınmaz yükü ve irtifak haklarıdır. Üst, geçit, kaynak, intifa ve oturma hakkı irtifak haklarıdır.

Kişilerin zeka, düşünce ve yetenekleriyle meydana getirdikleri ürünler eser olarak adlandırılır. Eser üzerinde sahip olunan mutlak haklara fikri haklar denir.

Kişiler üzerindeki mutlak haklar ise kişilerin şahsı üzerinde sahip olduğu mutlak haklar ve kişilerin başkalarının üzerinde sahip olduğu mutlak haklar olarak ikiye ayrılır.

Bir kişinin şahsı üzerinde sahip olduğu mutlak haklara kişilik hakkı denir. Bir kişinin başkası üzerinde sahip olduğu mutlak haklar ise velayet ve vesayet hakkıdır.

Yalnızca belirli bir kişi ya da kişilere karşı ileri sürülebilen haklara nispi haklar denir. Nispi haklara aynı zamanda kişisel haklar da denilmektedir. Nispi haklar kendi içinde alacak hakkı, yenilik doğuran haklar ve borç ilişkisi dışındaki hukuki ilişkilerden doğan nispi haklar şeklinde sınıflandırılmaktadır.

Alacak hakkı borç ilişkisi neticesinde doğmaktadır. Borcun kaynağı sözleşme, sebepsiz zenginleşme, haksız fiil, vekaletsiz iş görme gibi haller olabilir.

Tek taraflı irade beyanı ile taraflar arasında yeni bir hukuki ilişkinin kurulmasını, mevcut hukuki ilişkinin değiştirilmesini veya sona erdirilmesini sağlayan haklara yenilik doğuran haklar denir.

Bazı nispi haklar borç ilişkisinin dışındaki sebeplere dayanmaktadır. Bu haklara üyelerin dernek genel kurulunda oy kullanma ve genel kurul kararlarının iptalini isteme hakkı örnek verilebilir.

Bazı nispi haklar ise tapuya şerh edilebilir. Tapuya şerh edilen nispi haklara kuvvetlendirilmiş nispi haklar denir. Kuvvetlendirilmiş nispi haklar ayni hakka dönüşmez ancak herkese karşı ileri sürülebilir.

Konularına Göre Haklar Nelerdir?

Konularına göre haklar malvarlığı ve şahısvarlığı hakları olarak ikiye ayrılmaktadır.

Para ile ölçülebilen ve ekonomik bir değeri bulunan haklara malvarlığı hakları denir.

Malvarlığı hakları dışında kalan, para ile ölçülemeyen ve kişilerin kendilerine veya diğer kişilere ilişkin haklarına şahısvarlığı hakları denir.

Devredilmelerine Göre Haklar Nelerdir?

Kişilerin irade beyanlarıyla ya da miras yoluyla başkalarına geçebilen haklara devredilebilen haklar denir.

Bazı haklar hiçbir şekilde başkalarına devredilemez. Bu haklara devredilemeyen haklar denir. Şahısvarlığı hakları devredilemeyen haklara örnektir.

Kullanabilecek Kişilere Göre Haklar Nelerdir?

Kullanabilecek kişilere göre haklar şahsen kullanılması zorunlu olan ve şahsen kullanılması zorunlu olmayan haklar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Bazı hakların kullanılmasına mutlaka hak sahibinin karar vermesi gerekmektedir. Bu haklara münhasıran şahsa bağlı haklar, şahsen kullanılacak haklar veya kişiye sıkı sıkıya bağlı haklar denilmektedir. Bu hakların şahsen kullanılmasından anlaşılması gereken hakkın kullanılmasına hak sahibinin karar vermesidir. Hak sahibinin kararı üzerine sonuç doğuracak işlemleri başkaları yerine getirebilir.

Hakların büyük çoğunluğunda hak sahibinin hakkını şahsen kullanması zorunlu değildir. Hakkın kullanılmasında bir başka kişiyi yetkili kılabileceği gibi hakkın kullanılıp kullanılmamasını da onun iradesine bırakabilir.

Hak Sahibinin Belirlenmesine Göre Haklar Nelerdir?

Hak sahibini belirlenmesine göre haklar bağımsız ve bağımlı haklar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Hak sahibinin doğrudan sahip olduğu haklara bağımsız hak denir. Bağımsız haklar doğrudan kişinin şahsına tanınmıştır, devredilemez ve mirasçılarına geçemez.

Bağımlı haklar ise eşyaya, alacağa, sözleşmeye veya bir topluluğa bağlı haklar şeklinde sınıflandırılmaktadır.

Doğurdukları Etki Bakımından Haklar Nelerdir?

Haklar doğurdukları etki bakımından alelade haklar ve yenilik doğuran haklar olarak ikiye ayrılır.

Bazı haklar herhangi bir yenilik doğurmaz ve belirli bir değer ve menfaate ilişkin olup yararlanma yetkisi verir.

Hak sahibinin tek taraflı irade beyanı ile yeni bir hukuki ilişki kuran, mevcut ilişkiyi değiştiren ya da ortadan kaldıran haklara yenilik doğuran haklar denir. Yenilik doğuran haklar kurucu yenilik doğuran haklar, değiştirici yenilik doğuran haklar ve bozucu yenilik doğuran haklar olmak üzere üçe ayrılırılar.

Stj. Av. Atike KARAMAN & Av. Ahmet EKİN