Kıymetli Evrak Ne Demek?
Kıymetli evrakın tanımı, Türk Ticaret Kanunu m. 645’te yapılmıştır:
TTK m. 645’e göre, “Kıymetli evrak öyle senetlerdir ki, bunların içerdikleri hak, senetten ayrı olarak ileri sürülemediği gibi başkalarına da devredilemez.”
Kıymetli evrak genel olarak bir alacak veya diğer bir hakkı içeren bir senet olup bu haklar ancak ve ancak senet vasıtasıyla ileri sürülebilir veya devredilebilirler.
Kıymetli Evrakın Unsurları Nelerdir?
Kıymetli evrakın tanımdan anlaşıldığı üzere, kıymetli evrakın unsurları; senet unsuru, hak unsuru ve senetle hakkın birleşmesi unsurudur.
Kıymetli Evrakın Senet Unsuru
Kıymetli evrak, bir kişinin kendi aleyhine kanıt oluşturması amacıyla karşı tarafa imzalayıp verdiği veya resmi bir makamın onayladığı yazılı bir belgedir. Senet, bu tür kıymetli evraklardan biridir ve birçok durumda elle düzenlenir. Örneğin, A4 kâğıdına basılarak senet oluşturulabilir. Ancak, belirli durumlarda kanunlar özel basım usullerini öngörebilir. Örneğin, Çek Kanunu’na göre çekler sadece bankalar tarafından bastırılabilir ve belirli unsurların çekte bulunması gerekmektedir.
Kıymetli evrakların bir senet olması genel bir kuraldır. Ancak, Kıta Avrupası Hukuk Sistemi ve Anglo Sakson Hukuk Sistemi’nde kaydî değer sistemi gibi istisnai durumlar bulunmaktadır. Sermaye Piyasası Kanunu’nda düzenlenen bu sistem, sermaye piyasasında senetlerin elektronik ortamda oluşturulduğu ve işlem gördüğü bir sistemdir. Bu sistemde, anonim şirket senetleri gibi büyük miktarlarda çıkarılan kıymetli evraklar elektronik ortamda kaydîleştirilir ve işlemler de elektronik ortamda gerçekleştirilir.
Buna ek olarak, senede karşı senetle ispat kuralı gereği, kıymetli evraka karşı ileri sürülecek iddia ve savunmaların yazılı olması önemlidir. Senet kavramı geniş bir yelpazede ele alınabilir; sadece kâğıt parçaları değil, metin ve imza içeren her türlü cisim, hatta elektronik imzalar da senet olarak kabul edilebilir. Ancak, bazı kıymetli evraklar hala geleneksel kâğıt formunda olmalıdır ve elektronik imza ile düzenlenemez.
Bu bağlamda, Elektronik İmza Kanunu’na göre güvenli elektronik imza kullanıldığında, elle atılan imza ile aynı hukuki sonuçları doğurabilir. Ancak, kambiyo senetleri gibi belirli senet türleri güvenli elektronik imza ile düzenlenemez. Ayrıca, kaydi değer sistemine tabi olarak elektronik ortamda kaydedilen kıymetli evraklar, bu istisna kapsamında değerlendirilir.
Kıymetli Evrakın Hak Unsuru
Kıymetli evrak, içerdiği haklarıyla bir bütünlük oluşturur. Bu hak, senede öyle bir şekilde bağlanır ki, bir kere dahi olsa senetten ayrılamaz. Kanun koyucu, kıymetli evrak tanımını yaparken, hakların senetten ayrı olarak ileri sürülemeyeceğini ve başkalarına devredilemeyeceğini vurgular. Bu özellik, kıymetli evrakta hak ve senet birlikteliğini ortaya çıkarır.
Genellikle kıymetli evraklara bağlanan hak, ticaret hayatında yaygın olarak görülen alacak hakkıdır. Ticari senetler olarak adlandırılan kambiyo senetleri (poliçe, bono, çek), alacak hakkı içeren örneklerdir. Ancak, kıymetli evraklara bağlanan hak sadece alacak hakkıyla sınırlı değildir; emtia hakkı, mülkiyet hakkı ve bir ortaklık hakkı gibi farklı hak türleri de söz konusu olabilir. Diğer yandan, kişilik hakları, fikir ve sanat eseri hakları, kişiye bağlı intifa hakları, manevi tazminat hakkı gibi haklar kıymetli evraka bağlanamaz.
Kıymetli evrakların içerdiği haklar, özel hukuka ait olmalı, ekonomik bir değeri bulunmalı, para ile ölçülebilir ve devredilebilir olmalıdır. Ancak, idare hukukundan doğan kamusal haklar, kişilik hakları ve devredilemeyen haklar kıymetli evrakla ilişkilendirilemez.
Senetle Hakkın Birleşmesi Unsuru
Kıymetli evrakta, senet ile hak arasında sıkı bir bağ bulunmaktadır. Hak, senetten ayrı olarak devredilemez veya ileri sürülemez; sadece senetle birlikte ileri sürülebilir veya devredilebilir. Bu nedenle, hak ileri sürülebilmesi veya devredilebilmesi için senedin zilyetliğinin geçirilmesi, yani ibraz edilmesi gerekmektedir (TTK m. 646/1, 647/1). Bu unsurlar, kıymetli evrakı adi senetlerden ve ispat senetlerinden ayıran önemli farklardır.
Kıymetli evrakın üçüncü unsuru, hak ve senetin birbirine sıkıca bağlı olmasıdır. Hak, senetten ayrılamaz ve senet ileri sürülmeden hak ileri sürülemez. Örneğin, bir alacak hakkını bonoya bağlı olarak talep edecek olan kişi, bonoyu ileri sürmelidir. Aynı şekilde, senede bağlı bir hakkın devredilebilmesi için senedin de devredilmesi gerekmektedir.
Bazı senet şeklindeki belgelerin kıymetli evrak sayılıp sayılamayacağı doktrinde tartışmalıdır. Örneğin, Millî Piyango bileti konusunda bu durum tartışmalıdır. İkramiye çıkmadıkça belgede bir hak bulunmamaktadır. Hak, ancak ikramiye bilette çıktıktan sonra doğar, yani esasında hak şarta bağlıdır. Kıymetli evraka bağlanan hak, kayda ve şarta bağlı olamaz; bu nedenle Millî Piyango biletleri genellikle kıymetli evrak olarak kabul edilmez.
Bu açıklamalar, kıymetli evrak hukukunun geniş kapsamlı ve detaylı bir konu olduğunu göstermektedir. Herhangi bir hukuki konuda daha fazla bilgi edinmek veya özel bir konuda danışmanlık almak isterseniz, uzman bir hukuk profesyoneline başvurmanız önerilir.
Av. Ahmet EKİN & Stj. Av. Evrim ÜSTÜNDAĞ
