Taşıyıcının Hapis Hakkı

Taşıyıcının hapis hakkı, Türk Ticaret Kanunu’nun 891 – 893 maddeleri arasında düzenlenmiştir.

Taşıyıcı, taşıma sözleşmesinden doğan alacakları nedeniyle taşıdığı eşya üzerinde hapis hakkına sahiptir.

Hapis hakkı TMK m. 950 – 953 arasında düzenlenmiş sınırlı bir ayni hak olup bu hak birçok hukuki muamele için tanınmıştır. Hakkın içeriği, kanuni şartları gerçekleşmesi halinde, alacaklıya zilyetliğinde bulunan ve borçluya verilmesi gereken borçluya ait taşınır malları ve kıymetli evrakı geri vermeyerek, alacağının teminatı olarak alıkoyma ve paraya çevirme yetkisi vermektedir.

Hapis Hakkının İçeriği

Türk Ticaret Kanunu’nun 891. maddesine göre, “Taşıyıcı, taşıma sözleşmesinden doğan bütün alacakları için Türk Medenî Kanununun 950 ilâ 953 üncü maddeleri uyarınca eşya üzerinde hapis hakkını haizdir. Hapis hakkı, 860 ıncı maddedeki refakat belgelerini de kapsar.”

Hapis hakkı ayni bir hak olduğundan, bu hak taşıyıcının gönderen ve gönderilen tarafından ödenmesi gerekli alacaklarının ödenmemesi halinde ortaya çıkar ve şahsi bir hak, ayni bir hakka dönüşür.

Hüküm taşıyıcının bütün alacaklarını hapis hakkı ile teminat altına almaktadır. Buna göre sadece taşıma ücreti değil aynı zamanda;

• Ek taşıma ücreti,
• Bekleme ücret,
• Taşımaya bağlı olarak taşıyıcının talep edebileceği masraflar,
• Eşya için yapılan giderler,
• Ödemek zorunda kaldığı avanslar için de hapis hakkı kullanılabilir.

Hapis Hakkının Taşıma Senedi Vasıtasıyla Kullanılması

Taşınan eşya üzerinde taşıyıcının alacaklarından doğan hapis hakkını taşıma senedi kendinde olmak şartıyla zilyetlik kendisinde olmasa bile kullanılabilmektedir.

Özellikle taşıyıcı tarafından bir depoya tevdi edilen eşya üzerinde, fiili hakimiyet söz konusu olmaz. Ancak taşımada taşıma senedi düzenlenmiş ve bu senedin taşıyıcı dışında eşya ile birlikte giden nüshası taşıyıcıda kalmaya devam ediyorsa, taşıyıcı sadece senede dayalı olarak da hapis hakkını ileri sürebilecektir.

Bu husus TTK m. 891/2’de düzenlenmiştir. Türk Ticaret Kanunu m. 891/2’ göre, “Taşıyıcının, eşyayı zilyetliğinde bulundurduğu veya eşya üzerinde konişmento ve taşıma senedi aracılığı ile tasarruf hakkına sahip olduğu sürece, hapis hakkı vardır.”

Eşyanın zilyetliği bir şekilde taşıyıcıdan gönderen veya gönderilene geçerse, taşıma senedinin varlığı, hapis hakkının kullanımını etkilemeyecektir.

Hapis Hakkının Paraya Çevrilmesi

Türk Ticaret Kanunu m. 891/3’e göre, “Rehnin paraya çevrilmesine yönelik bildirimin gönderilene yapılması şarttır. Gönderilen bulunamıyorsa veya malı teslim almayı reddediyorsa, bildirim gönderene karşı yapılır.”

Söz konusu madde gereğince, bildirimin asıl borçlu olmayan gönderilene karşı yapılması hapis hakkının paraya çevrilmesindeki aşamaların başlaması için zorunlu ve yeterli olacaktır.

Hapis hakkının paraya çevrilmesi İİK m. 145 vd. Yer alan rehinin paraya çevrilmesi yoluyla kullanılır.

Hapis hakkı paraya çevrilirken, taşınır rehninin paraya çevrilmesine yönelik takip yapılacak, bu takibe ilişkin ödeme emri gönderilene tebliğe çıkarılacaktır. Burada henüz gönderilenin zilyetliğine geçmememiş bir eşya için gönderilene ödeme emri tebliğ edilmektedir.

Birden Çok Taşıyıcının Varlığında Hapis Hakkı

Birden çok taşıyıcı eşya taşımayı yerine getirildiği durumlarda, hapis hakkı kim tarafından ve nasıl kullanılacağı  TTK m. 892/1’de düzenlenmiştir.

Söz konusu maddeye göre, “Eşyanın birden çok taşıyıcı tarafından taşınması hâlinde, eşyanın tesliminde; son taşıyıcı önceki taşıyıcıların alacaklarını tahsil etmek zorunda ise, önceki taşıyıcıların sahip oldukları hakları, özellikle hapis hakkını kullanır. Son taşıyıcı hapis hakkını haiz olduğu sürece, önceki taşıyıcıların hapis hakkı varlığını sürdürür.”

Hapis hakkının kullanım imkanı, önceki taşıyıcıların alacaklarını tahsil etmek zorunda olan son taşıyıcıya aittir. Bunun somut yansıması ise müteakip taşımada ortaya çıkar. Nitekim TTK m. 892/2’ye göre, “Önceki taşıyıcının alacağı, sonraki taşıyıcı tarafından ödenirse, öncekinin alacak ve hapis hakkı sonrakine geçer.”

Birden Çok Hapis Hakkının Sırası

Birden çok hapis hakkının sırası Türk Ticaret Kanunu’nun 893. Maddesinde düzenlenmiştir. Söz konusu maddeye göre, “Aynı eşya üzerinde eşyanın taşınması ile bağlantılı birden çok hapis hakkı varsa, bunlardan eşyanın taşınması ile doğrudan doğruya bağlantılı olan hapis hakları diğerlerinden önce gelir. Sonuncular bakımından ise, sonradan doğmuş olanlar öncekilerden önce gelir.”

Söz konusu maddede; hapis haklarını sırası bakımından eşyanın taşınması ile ilgili olanların, eşyanın taşınmasıyla ilgili olmayanlara göre öncelik hakkına sahip oldukları, bir hapis hakkının, diğer hapis hakkına nazaran öncelikli olacağı belirtilmektedir.

Taşımadan doğan taşıyıcı alacaklarına nazaran dolaylı olan alacaklar ikinci sıradadır. Bunun yanında taşımayla doğrudan bağlantılı alacaklar bakımından da son doğan öncelikli olmaktadır.

Bir örnek vermek gerekirse; taşıyıcı eşyayı gerekli olması durumunda korunması için depoya teslim edebilir ve dolaylı zilyetliği olsa da depoda bulunan eşya üzerinde hapis hakkını kullanılır. Deponun sahibi de verdiği eşya üzerinde ücret alacağı için hapis hakkını kullanacaksa, TTK m. 993’e göre, bu iki hapis hakkı arasında taşıyıcının hapis hakkı öncelikli olacaktır.

Stj. Av. Mehmet Can CİVAN & Av. Ahmet EKİN